Το Μικρό Καράβι: Καθαρά Δευτέρα

Πέμπτη 3 Μαρτίου 2011

Καθαρά Δευτέρα

5:30:00 μ.μ.

Η Καθαρά Δευτέρα σηματοδοτεί το τέλος των Αποκρεώ και την έναρξη της Σαρακοστής (δηλαδή της "Τεσσαρακοστής"). Είναι η μέρα που ξεκινά η νηστεία για 40 μέρες μέχρι το Μεγάλο Σάββατο. Αυτή η Δευτέρα ονομάστηκε "Καθαρή", διότι αρχίζουμε την προετοιμασία του σώματός μας για να υποδεχτούμε το Πάσχα καθαροί (δηλαδή χωρίς να κάνουμε καταχρήσεις και κραιπάλες).

Τ΄ ακούτε τι παράγγειλε η Καθαρή Δευτέρα;
Πεθαίν΄ ο Κρέος, πέθανε, ψυχομαχάει ο Τύρος
σηκώνει ο Πράσος την ουρά κι ο Κρέμμυδος τα γένεια
Μπαλώστε τα σακούλια σας, τροχίστε τα λεπίδια
και στον τρανό τον πλάτανο, να μάσουμε στεκούλια.
(Δημοτικός σατυρικός θρήνος Φθιώτιδας)

Το έθιμο της Καθαράς Δευτέρας έχει βυζαντινές αλλά και αρχαιοελληνικές καταβολές. Οι Βυζαντινοί ονόμαζαν την μέρα αυτή Απόθεση-Απόδοση και τραγουδούσαν την αρχή της άνοιξης με βακχικούς ύμνους: «Ίδε το έαρ το καλόν πάλιν επανατέλλει, φέρον υγείαν και χαρά και την ευημερίαν». Μάλιστα την Καθαρά Δευτέρα, που είναι μια μέρα από τις πρώτες της άνοιξης, συνηθίζουμε να πηγαίνουμε στην ύπαιθρο με τους φιλους και την οικογένειά μας, παίρνοντας μαζί μας νηστίσιμα φαγητά.

Λούπινα

Είναι τα λεγόμενα Κούλουμα: άζυμος άρτος (λαγάνες), ταραμοσαλάτα, θαλασσινά, ελιές, κρεμμύδια, χαλβάς, λούπινα (μανιάτικα όσπρια) και άλλα. Η ετυμολογία της λέξης Κούλουμα δεν μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια. Στα λεξικά βρίσκει κανείς δύο κυρίαρχες απόψεις: Μια του Νικόλαου Πολίτη ότι προέρχεται από τα λατινικά και συγκεκριμένα από το κούμουλο (σωρός, αφθονία και τέλος λατ. cumulus), με αντιμετάθεση και μία άποψη που ισχυρίζεται ότι προέρχεται από το αρβανίτικο κόλουμ (καθαρός). Υπάρχει και μια τρίτη εκδοχή για τις κολόνες, τάχα από τις στήλες του Ολυμπίου Διός. Φαίνεται πάντως να υπερισχύει η πρώτη εκδοχή, αφού η Καθαρά Δευτέρα είναι το τέλος της κρεατοφαγίας (αφθονίας, συνεκδοχικά κραιπάλης).

Η γιορτή της Καθαράς Δευτέρας θεωρείται ο επίλογος των βακχικών εορτών της αποκριάς, οι οποίες ουσιαστικά αρχίζουν την Τσικνοπέμπτη και τελειώνουν την Καθαρά Δευτέρα. Σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδος την Καθαρά Δευτέρα καθαρίζουν ό,τι απόμεινε από τα μη νηστίσιμα φαγητά της αποκριάς, διότι και τέτοιου είδους λιχουδιές γεύονται μερικοί, αντί για λαγάνες, χαλβά, ελιές και πίκλες που προτιμούν οι πιο πολλοί σαν αποτοξίνωση από τα πλούσια φαγοπότια της αποκριάς. Σε άλλα μέρη της Ελλάδας, όπως π.χ. στην Ήπειρο, οι νοικοκυρές καθαρίζουν τις κατσαρόλες και όλα τα χάλκινα σκεύη από τα λίπη της αποκριάς με ζεστό σταχτόνερο μέχρι ν' αστράψουν και βάφουν άσπρα τα πεζοδρόμια. Αντίθετα άλλοι βάφουν μαύρα τα πρόσωπά τους με καπνιά ή μπογιά παπουτσιών, καθώς χορεύουν και μεθούν όλη την ημέρα σε υπαίθριες συγκεντρώσεις.

Στη Κωνσταντινούπολη γιορταζόταν έντονα από πλήθος κόσμου που συνέρρεε σε ένα από τους επτά λόφους της πόλης και συγκεκριμένα σ΄εκείνο του οικισμού των «Ταταούλων». Στα τούρκικα η γιορτή ονομάζεται «Μπακλά χουράν» από τη λέξη «μπακλά» που σημαίνει κουκιά.

Στην Αθήνα προ του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου τα Κούλουμα γιορταζόταν στις πλαγιές του λόφου του Φιλοπάππου όπου οι Αθηναίοι «τρωγόπιναν» καθισμένοι στους βράχους από το μεσημέρι μέχρι τη δύση του Ήλιου. Οι περισσότεροι χόρευαν από τους ήχους πλανόδιων μουσικών, κατά παρέες, είτε δημοτικούς είτε λαϊκούς χορούς υπό τους ήχους «λατέρνας».

Το σούρουπο όλοι οι Ρουμελιώτες γαλατάδες της Αθήνας έστηναν λαμπρό χορό κυρίως τσάμικο γύρω από τους στύλους του Ολυμπίου Διός παρουσία των Βασιλέων και πλήθους κόσμου.

Σήμερα τα Κούλουμα γιορτάζονται σχεδόν σε όλες τις πόλεις της Ελλάδας μαζί με το κύριο της ημέρας έθιμο του πετάγματος του «χαρταετού». Ειδικότερα στην Αθήνα με την ιστορική συνέχεια της παρουσίας του ανώτατου άρχοντα τονίζεται ιδιαίτερα η λαογραφική αξία του εθίμου αυτού.

Ο χαρταετός είναι μια ελαφριά χάρτινη κατασκευή με καλαμένιο σκελετό που πετά με τη βοήθεια του αέρα. Ο χαρταετός κρατιέται από την καλούμπα, ένα λεπτό λιναρένιο σχοινί.

Περίπου τον 4ο π.Χ. αιώνα, ο 'Ελληνας αρχιμηχανικός Αρχύτας του Τάραντος χρησιμοποίησε στην αεροδυναμική του τον χαρταετό. Παλαιότερη αναφορά θα μπορούσε να θεωρηθεί η απεικόνιση σε ελληνικό αγγείο της κλασικής περιόδου μιας κόρης που κρατά στα χέρια της λευκή σαΐτα δεμένη με νήμα την οποία ετοιμάζεται να πετάξει.

Λαμβάνοντας υπόψη ότι η χρήση του χαρτιού δεν ήταν ακόμη γνωστή, εικάζουμε ότι τα χρόνια εκείνα, τα όποια πειράματα ή παιχνίδια με χαρταετούς θα πρέπει να τα έκαναν με πανί, αντίστοιχο με αυτό που χρησιμοποιούσαν στα πλοία έως και τα μεσαιωνικά χρόνια. Πολύ αργότερα, ο Μάρκο Πόλο, γυρίζοντας από τα ταξίδια του, φέρνει το χαρταετό στη Μεσαιωνική Ευρώπη από την Κίνα. Στην Ελλάδα το πέταγμα του χαρταετού είναι μέρος των εθίμων της Καθαράς Δευτέρας. Ο σκελετός των χαρταετών κατασκευάζεται είτε από ελαφρύ ξύλο είτε από πλαστικό, ενώ το μέρος που φέρνει αντίσταση στον αέρα από πλαστικό φύλλο ή χαρτί.

Για επιτυχημένο πέταγμα πρέπει να είναι σωστά φτιαγμένα, ανάλογα με το μέγεθος του χαρταετού και ανάλογα με τον καιρό, τα ζύγια και το μέγεθος της ουράς.

Στην Μεσσηνία και την Αρκαδία υπάρχει επίσης το έθιμο του αερόστατου. Πρόκειται για μια χαρτοκατασκευή με σκελετό από σύρμα ή λεπτό καλάμι που παίρνει ώθηση για την άτακτη πτήση του από τον καπνό που παράγει ένα στουπί ποτισμένο με πετρέλαιο. Τα αερόστατα φθάνουν πολύ ψηλά πάνω από τα χίλια μέτρα, και αν τα παρασύρει ο αέρας μπορεί να φθάσουν σε πολύ απομακρυσμένες περιοχές. Μόλις όμως σβήσει το στουπί, το αερόστατο κρυώνει και πέφτει.